‘1,2,3,1,2,3.’ Al tellend schieten de leerlingen van de tiende klas een voor een overeind uit hun bank, eerst de meisjes met hun hoofddoekjes rechts, daarna de jongens met hun fez aan de linkerkant van het gangpad. Binnen een paar minuten zitten ze door elkaar in drie groepen gebogen over een groot papier. Zachtjes overleggen ze over de vraag wat er allemaal gebeurt tijdens de puberteit. ‘Menstruatie, borsten, baardgroei, schaamhaar.’ Met een ernstig gezicht noteert de 17-jarige Farhana de antwoorden. Niemand schiet in de lach of kijkt gegeneerd weg. "In het begin waren we allemaal verlegen en schaamden we ons", zegt Farhana, "nu zijn wel gewend om samen hierover te praten. Wij zijn blij dat we eindelijk snappen wat er gaande is bij onszelf, bij meisjes én jongens."
Seksuele voorlichting is onderdeel van het lespakket voor klas 6-10 van het middelbaar onderwijs in Bangladesh. Toch gebeurt het in praktijk niet vaak. Veel leraren voelen zich ongemakkelijk en mijden het onderwerp. Dat gold ook voor Farhana’s madrasa (koranschool) in Gazipur, een voorstad van Dhaka. Totdat de school in 2010 deelnam aan het Unite for Body Rights project (UBR) waarbij docenten training en lesmateriaal kregen aangeboden.
Wij zijn blij dat we eindelijk snappen wat er gaande is bij onszelf, bij meisjes én jongens.
Jongeren als change makers
‘Jongeren zijn nog flexibel,’ stelt Dr. Noor van de gezondheidsorganisatie PSTC. Zijn organisatie is een van de lokale partners van het UBR project, dat gefinancierd wordt met Nederlands ontwikkelingsgeld. ‘Jongeren staan open voor verandering, én kunnen dat ook doorzetten, want ze zijn met veel.’ Het jeugdige Bangladesh telt 36 miljoen jongeren tussen 10-19 jaar op een bevolking van 162 miljoen. Het is een cruciale en ook kwetsbare leeftijd, zeker voor meisjes. Eenderde van de meisjes is al voor de vijftiende verjaardag uitgehuwelijkt, en voordat ze achttien zijn is meer dan de helft getrouwd en dertig procent moeder. Met alle gevolgen van dien: meisjes stoppen met onderwijs, kampen met complicaties bij zwangerschap en geboorte, met kraamvrouwensterfte en huiselijk geweld. ‘Seksuele voorlichting helpt om deze problemen te voorkomen, evenals meer en betere gezondheidszorg voor jongeren,’ constateert Dr. Noor. Het UBR project doet beiden en richt zich op scholen en klinieken.
Seksuele Reproductieve Gezondheid en Rechten
Farhana en haar klasgenoten kunnen met hun vragen over seksualiteit niet alleen op school terecht, maar ook in de naburige kliniek van PSTC. Daar zijn ‘jeugdvriendelijke’ counselors en paramedici en een apotheek waar medicijnen en maandverband, voorbehoedsmiddelen en zwangerschapstesten te koop zijn. Achter de gesloten deuren is niets onbespreekbaar. Een ongekende luxe voor veel jongeren in Bangladesh. En ze weten dat ze serieus genomen worden als ze komen praten over puistjes, de lengte van hun penis, natte dromen, masturberen, menstruatie, relaties, ongewenste zwangerschappen of abortus.
Nederland & SRGR in Bangladesh
Minister Ploumen van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking bezocht eind september de madrasa in Gazipur. Seksuele Reproductieve Gezondheid en Rechten (SRGR) is een van haar beleidsspeerpunten. Nederland steunt zeven SRGR projecten in Bangladesh, voornamelijk gericht op jongeren: op scholen, in dorpen en stedelijke slums, én in kledingfabrieken. Hoewel het land goed scoort wat betreft het bestrijden van armoede en verbeteren van toegang tot onderwijs voor meisjes, blijft het percentage kraamvrouwensterfte en kindhuwelijken hoog. ‘De overheid is blij met internationale steun,’ weet minister Ploumen. Het Bevolkingsfonds van de VN (UNFPA) waarschuwde onlangs dat de Global Goals (SDG's) in 2030 alleen haalbaar zijn als landen zoals Bangladesh nú tienjarige meisjes in school weten te houden en kindhuwelijken voorkomen. ‘Daarom is het belangrijk dat schoolleiding en moslimleiders seksuele voorlichting ook belangrijk vinden, zegt Ploumen. 'Zo'n koranschool wordt vaker gezien als een broeinest van radicalisering, en dat zijn het soms ook, maar ze zijn ook broeinesten voor goede ontwikkelingen van meisjes, en van jongens. Zo voorkomen ze dat mannen en vrouwen met de rug naar elkaar leven.'
Dezelfde thema’s worden ook besproken bij het Jongeren Forum van PSTC. Het zijn lokale vrijwilligers die bewustwordingsactiviteiten organiseren op de 30 projectscholen, evenals in dorpen en op festivals. Ze spelen toneel, maken muurkranten en organiseren quizzen over de problemen bij kindhuwelijken, taboes rondom menstruatie, maar ook over online daten en ongewenste zwangerschappen. Niemand neemt daar aanstoot aan, verzekert jongerenleider Sahariar. Integendeel, de reacties zijn over het algemeen positief. Sahariar en collega-vrijwilligers fungeren binnen de gemeenschap vaak als vraagbaak. Voor jongeren en ouderen. ‘De problemen zijn voor iedereen herkenbaar.’
Seksuele voorlichting op school roept evenmin weerstand op, volgens het schoolcomité van de madrasa in Gazipur. ‘Het is een verplicht onderdeel van het curriculum,’ verduidelijkt het schoolhoofd. ‘Én de ouders willen zelf ook graag meer weten, want die kennis en informatie ontbreekt vaak.’ Nu horen ouders van hun kinderen hoe de anticonceptiepil werkt, dat kindhuwelijken wettelijk verboden zijn en waarom vroegtijdige zwangerschappen zo gevaarlijk zijn. Diezelfde boodschap krijgen ze ook mee tijdens bijeenkomsten met docenten en PSTC staf. Het helpt ook dat de kinderen via de kliniek toegang hebben tot betere medische zorg en op school de sanitaire faciliteiten zijn verbeterd. ‘Het aantal meisjes dat voortijdig school verlaat, is aanmerkelijk gedaald, omdat minder meisjes jong trouwen,‘ meldt het schoolhoofd.
Hardnekkig traditie
Bangladesh heeft het een na hoogste percentage aan kindhuwelijken wereldwijd. Dat moet drastisch omlaag, vindt de regering. Bangladesh wil voor 2021 de kindhuwelijken beneden vijftien jaar uitbannen, en voor 2041 beneden 18 jaar. Maar het percentage daalt tergend langzaam. Veel ouders blijven hun dochters gewoontegetrouw na de eerste menstruatie uithuwelijken, onder druk van de gemeenschap of vanwege armoede. Voor een jong meisje hoeven ouders meestal nog geen bruidsschat te betalen en ze hoeven haar niet langer te onderhouden.
‘Sociale verandering kost tijd,’ weet dr. Noor. ‘En het UBR project is slechts in 12 subdistricten.’ Samen met andere UBR partners probeert hij de regionale en nationale overheid te overtuigen hun programma op grote schaal toe te passen, als gestandaardiseerd lespakket voor het middelbaar onderwijs, in samenwerking met gezondheidscentra. ‘En door regionale jongeren platforms op te richten, want we moeten iedereen erbij betrekken, zeker de jeugd.’ Jongeren zijn de cruciale schakel tussen school, ouders en gemeenschap. Ze kunnen sociale verandering forceren. Farhana, Sahariar en andere jongeren van het UBR project in Gazipur zijn daar al mee begonnen. Door de sociale tradities en taboes ter discussie te stellen.
