Wat is de beleving van de ‘vluchtelingenstatus’ onder Syriërs die leven in een stedelijke omgeving of in een vluchtelingenkamp in Jordanië? Dat was de vraag die centraal stond in mijn onderzoek. Een vluchtelingenstatus zorgt ervoor dat mensen aan de zijlijn van de maatschappij komen te staan. Vluchtelingen komen gauw in de illegaliteit terecht en hebben weinig controle over hun levensomstandigheden. Zo hebben Syriërs in Jordanië een vergunning nodig om te mogen werken, maar in de realiteit werken veel mensen zonder vergunning en dus illegaal. Ze hebben dan geen recht op pensioen of loon als ze ziek zijn bijvoorbeeld. Ook schamen veel Syriërs zich voor hun vluchtelingenstatus. Vaak moeten ze gebruikmaken van voedselcoupons waarvoor ze urenlang in de rij moeten staan. Dit is een erg beschamende aangelegenheid; omdat ze zich voorheen altijd zelf voorzien hebben in hun eigen levensonderhoud.
Volgens enkele geïnterviewden houdt de Jordaanse overheid vluchtelingen een verkeerd beeld voor door ze wel binnen te laten, maar niet te laten bijdragen aan de maatschappij. Omdat de overheid zich niet om hen bekommert, zijn ze voor legaal werk in feite afhankelijk van de goodwill van hun Jordaanse werkgever. De Syriërs in Jordanië tonen aan dat de vluchtelingenstatus niet langer afdoende is om een menswaardig bestaan op te bouwen. Vluchtelingen hebben moeite om een legaal inkomen te verkrijgen. Jordanië moet de vluchtelingen onderdak en voedselhulp geven, maar kan dit niet zonder internationale hulp.
Champs Élysées in het kamp
Ondanks dat Syriërs zich vaak schamen voor hun status, zijn velen wel trots op de manier waarop ze hun leven in het kamp inrichten. Ze hebben zelf een lange winkelstraat opgebouwd, zonder bemoeienis van de hulporganisaties. Humanitaire medewerkers noemen de winkelstraat ook wel ‘Champs Élysées’; het bruist er van de activiteit. Ook vervullen Syriërs banen binnen het kamp bij ngo’s en VN-organisaties. Kampmanager Kleinschmidt van de Vluchtelingenorganisatie van de VN (UNHCR) stelde bij de conferentiereeks TedX dat de Syriërs zelf bouwen aan een organische leefplek. Op die manier verschaft het kamp de mogelijkheid tot snelle verstedelijking.
Het kamp lijkt een humanitaire bubbel, waar buiten de Jordaanse wetten om wordt gemanoeuvreerd
Het kamp lijkt een ‘humanitaire bubbel’; humanitaire hulporganisaties zorgen voor bedrijvigheid. Maar in die bedrijvigheid wordt er buiten de Jordaanse wetten om gemanoeuvreerd. Buiten het kamp heb je vergunningen en veel geld nodig om een winkel te beginnen of aan werk te komen. Bovendien is daar veel concurrentie van Jordaniërs. Aan de winkelstraat is geen wet of regelgeving te pas gekomen, maar het is simpelweg getolereerd door de Jordaanse overheid, politie en de humanitaire organisaties, die de officiële autoriteit over het vluchtelingenkamp hebben.
Vrouwen en kinderen extra afhankelijk van hulp
De activiteiten zoals de winkelstraat hebben ook een keerzijde: ze zorgen voor scheve verhoudingen onder de inwoners van het kamp. Aan de ene kant zijn er mensen die hun eigen inkomen hebben en die er trots op zijn dat ze niet helemaal afhankelijk zijn van hulp. Aan de andere kant zijn er mensen die niet mee kunnen komen. Zo kunnen alleenstaande vrouwen met kinderen die zonder bezittingen de grens oversteken moeilijk de tijd vinden om te werken waardoor zij juist extra afhankelijk zijn van hulp van de organisaties.
Verschillende Syriërs vergeleken het kamp met een gevangenis; je moet je weg naar buiten kopen
Ondanks dat het sommigen goed vergaat in het kamp zijn alle mensen die er wonen nog steeds ‘vluchteling’. Velen zeggen het kamp te willen verlaten als ze elders werk vinden. De ervaring met kampen op andere plekken in de wereld laat echter zien dat sommige kampen tientallen jaren bestaan en dat veel vluchtelingen al een jaar of dertig een ‘schaduwbestaan’ leven. Ook voor Syriërs is het vaak een moeilijk bestaan. Verschillende Syriërs in de stad vergeleken het kamp met een gevangenis; er is een bezoekprocedure en je moet je weg naar buiten ‘kopen’.
Vluchtelingen zoeken hun geluk in de stad
UNHCR heeft een paar jaar geleden besloten zich meer op de opvang van vluchtelingen in steden te richten omdat veel mensen niet in kampen willen verblijven en hun geluk in de stad zoeken. “Hier hebben we tenminste een waardig bestaan”, zeggen zij. De meeste mensen hebben connecties en/of spaargeld waarmee ze zich een tijd kunnen redden in de stad. Vervolgens leven ze vaak van voedselcoupons en inkomsten uit werk.
Syriërs met een vluchtelingenstatus kunnen een werkvergunning krijgen maar dat kost veel geld en de werkgever moet de vergunning aanvragen. In de praktijk leidt dit tot exploitatie van Syrische vluchtelingen door werkgevers die de Syriërs zonder werkvergunning voor minder geld laten werken. De Syriërs staan dit toe omdat ze vaak in urgente geldnood zitten en geen toegang hebben tot wettelijke vertegenwoordiging.
Mensen die niet genoeg inkomsten hebben voor huur, voedsel en andere levensmiddelen vertelden niet goed te weten waar en hoe ze toegang tot de hulp van humanitaire organisaties konden krijgen. Ze lossen dit op door geld te lenen of in een (nog) kleinere ruimte te gaan wonen, en riskeren uitzetting met illegaal werk.
Anderen ontkennen dat ze vluchteling zijn en zeggen maar heel even uit Syrië weg te zijn
Label 'vluchteling' geeft minderwaardigheidsgevoel
Een duidelijke overeenkomst tussen Syriërs in de kampen en in stedelijke gebieden was dat ze het label ‘vluchteling’ hetzelfde ervaren. Mensen geven aan zich minderwaardig te voelen, ervaren een gebrek aan vrijheid en hebben het gevoel dat ze niet mee kunnen draaien in de maatschappij. Anderen ontkennen dat ze vluchteling zijn en zeggen dat ze maar heel even weg zullen zijn uit Syrië. Veel Syriërs kunnen en willen zich niet helemaal vestigen in Jordanië omdat ze verbonden zijn met hun familie en bezittingen in Syrië. Deze mensen zitten als het ware in de ‘wachtkamer’. Ze hebben niet veel ruimte om te denken en werken aan een zekere toekomst.
Het blijkt dat het niet de kampomgeving maar de vluchtelingenstatus is die miljoenen mensen in integratie en vooruitgang belemmert. De Syriërs in Jordanië willen meer dan alleen overleven. Verschillende academici en hulporganisaties realiseren zich dat overheden zich meer moeten focussen op wat vluchtelingen bij kunnen dragen aan hun maatschappij. Maar lokale overheden vinden het lastig de grote groepen toe te laten.
Nieuw initiatief: business-t0-business
Wel zijn er nieuwe initiatieven zoals ‘business to business’-investeerders en ‘zustersteden’ die kansen bieden. De gemeente Amsterdam helpt bijvoorbeeld de Za’atri-kampleiding met het omtoveren van het kamp naar een ‘nieuwe stad’ voor Syriërs: een stad met een gemeenteraad, geplaveide trottoirs, riolering en parken.
Als vluchtelingen de wachtkamer of schaduwmaatschappij kunnen verlaten ontstaat er een win-win-situatie doordat de vluchtelingen een waardige bijdrage kunnen leveren aan de ontvangende maatschappij.
Dit is een artikel in de scriptiereeks. OneWorld geeft afgestudeerden die een scriptie over duurzame ontwikkeling hebben geschreven de gelegenheid een artikel te schrijven op basis van de scriptie. Het artikel wordt in overleg met de schrijver geredigeerd. Voorwaarde is dat de scriptie met minimaal een 8 is gewaardeerd.
