Met 5 december in aantocht liggen de supermarkten vol suikergoed, kruidnoten en marsepein. Met als hoofdingrediënt: suiker. Maar komt die nou van riet of biet? En is het besmet met landroof en beroerde werkomstandigheden? Een onderzoek van SOMO dat vandaag verschijnt, brengt misstanden en gesjoemel in de sector aan het licht.
“White sugar is sold as white sugar”. Dat constateren medewerkers van twee suikerraffinaderijen die de grondstof leveren aan de twee grootste suikerbedrijven binnen de Europese Unie. Het ligt voor de hand. Minder plausibel is echter dat deze suiker afkomstig kan zijn van zowel suikerbieten uit de polder als van suikerrietplantages uit Malawi. Chemisch gezien verschillen onbewerkte riet- en bietsuiker van elkaar. Maar na het raffineren zijn de korrels van beide varianten voor 99,95 procent identiek. Er vraagt vrijwel nooit iemand naar de herkomst, beweren de raffinaderijmedewerkers (een paar uitzonderingen daargelaten, zie kader onderaan). Riet- en bietsuiker belanden op één hoop en gaan de deur uit als white sugar. Dat onthullen onderzoekers van Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) vandaag in hun rapport Bittersweet. Sustainability issues in the sugar cane supply chain.
O kom er eens kijken, wat ik in mijn kruidnoot vind…
Rietsuiker dat wordt verkocht als bietsuiker, zit er dan ook rietsuiker in de kruidnoten? In het ingrediëntenoverzicht op een kruidnotenzak staat meestal enkel ‘suiker’ vermeld. Ik vraag Albert Heijn of ze weten welke suiker er in hun reguliere kruidnoten zit. De persvoorlichting zegt mijn vraag door te sturen, maar na diverse telefoontjes kom ik niet verder dan “o sorry, we waren je vergeten”, “we doen ons best om een antwoord te krijgen” en “excuses, het is een hele drukke periode”. Er komt geen antwoord.
Biologisch
Bij de biologische kruidnoten van het eigen merk van Albert Heijn staat wel gespecificeerd: suikerriet van biologische oorsprong. Ekoplaza heeft ook kruidnoten met bio-rietsuiker. Dit omdat deze suiker minder geraffineerd is dan bietsuiker en hun klanten daar belangstelling voor hebben, zegt een medewerker.
’s Nederlands op één na grootste kruidenier reageert wel op korte termijn. Jumbo geeft aan dat hun huismerkkruidnoten bietsuiker bevatten. Tot slot bel ik met kruidnootproducent Bolletje, die eveneens meldt bietsuiker te gebruiken voor hun kruidnoten. Dit omdat het volgens de medewerker praktisch ‘om de hoek’ verkrijgbaar is. Ook geeft hij aan dat het goedkoper is, omdat er EU-importtarieven gelden voor rietsuiker. Als straks in 2017 de EU-tarieven worden opgedoekt, zou wellicht suikerriet ook een optie zijn om mee te werken, beweert hij.
Maar er schuilt nog een addertje onder het gras. De importtarieven op rietsuiker hanteert de Europese Unie namelijk niet op die uit de zogenaamde Everything But Arms landen komen. Deze vijftig minst ontwikkelde naties ter wereld – waaronder Malawi, daarover later meer – leveren 76 procent van de totaal geïmporteerde (riet)suiker in de EU. Nederland neemt daarvan 5 procent voor haar rekening. Dat gaat om 123.000 ton suiker. “Het kan meer zijn. Want van 24 procent weten we helemaal niet waar het naar toe gaat”, aldus Vincent Kiezebrink, medeauteur van het rapport en onderzoeker bij SOMO. Hij is er vrijwel zeker van dat driekwart van alle geïmporteerde suiker in de EU rietsuiker is. Ook stelt hij dat vanwege het EU-quotum voor de suikerbietboeren, de geproduceerde hoeveelheid niet voldoen aan de vraag en er dus rietsuiker wordt geïmporteerd.
Duizenden slachtoffers
In Nicaragua en El Salvador heerst een epidemie van chronisch nierfalen bij werknemers van suikerrietplantages aan de westkust. De aandoening – mogelijk veroorzaakt door hittestress – is zonder goede behandeling fataal en telde reeds duizenden slachtoffers in Midden Amerika.
Slangenbeet zonder compensatie
Wat is er eigenlijk mis met rietsuiker? We reizen naar Malawi, een smal, uitgerekt land gelegen tussen Zambia, Mozambique en Tanzania. Suikerriet, een van drie belangrijkste exportgewassen van het land, biedt volop werkgelegenheid aan de inwoners, zij het dat het met name seizoenswerk is. Illovo Sugar is een grote rietsuikerproducent die aan zo’n 10.000 mensen werk verschaft (indirect gaat het volgens de onderzoekers om 20.000 mensen) in het land. 45 procent daarvan verricht seizoenswerk, constateert Malawi Carer. Deze NGO sprak in 2013 en 2015 met 78 werknemers van het bedrijf en 83 dorpsbewoners in het gebied.
Brandwonden, slangenbeten en ongevallen met machines komen geregeld voor bij de werknemers, blijkt uit het rapport. Volgens hen is het echter lastig om compensatie te krijgen, omdat hen dikwijls nalatigheid wordt verweten. Sommigen vertellen dat ze na een compensatie-aanvraag ontslagen werden.
Het onderzoek toont ook aan dat diverse werknemers hun werk onbeschermd uitvoeren. Jaarlijks krijgen ze handschoenen, laarzen, maskers en werkkleding van het bedrijf, maar door het intensieve werk gaat dit soms al binnen een jaar stuk en wordt het niet vervangen.
“Werknemers dragen juist wel beschermende kleding,”, zegt Kate Mathias van Illovo Sugar in een reactie op het rapport. “Mensen die je zonder ziet op de plantage, komen misschien alleen even water halen.” Mathias zegt dat ze het bedrijf niet in de beschuldigingen herkent en noemt het rapport anekdotisch.
Illovo Sugar, de grootste suikerproducent in Afrika, betaalt meer dan het vastgestelde minimumloon (0,88 EUR voor een achturige werkdag, na het behalen van een zekere target). Werknemers die via een uitzendbureau werken, ontvangen dikwijls echter niet dit minimumdagloon: het werk kost hen meer tijd dan dat het bedrijf rekent. Illovo Sugar laste naast de zondag nog een extra rustdag in voor de werknemers. Die klagen nu dat ze hun extra inkomsten mislopen, omdat ze minder overuren kunnen maken. Verder is er een vakbond, alleen functioneert die niet democratisch is. “Werknemers zien het nut er niet van in om lid van te worden”, aldus Paul Kachusa van Malawi Carer. Leden durven niet over de problemen op de werkvloer te praten in de angst ontslagen te worden.
Illovo Sugar beroofde inwoners uit twee dorpen in het zuidelijk gelegen Chikwawa van hun land
Voeding voor landroof
Uit het onderzoek komt tevens naar voren dat inwoners uit twee dorpen in het zuidelijk gelegen Chikwawa district beroofd zijn van hun land door Illovo Sugar. Het is een lang verhaal, maar het komt erop neer dat gezinnen die vanwege de komst van een suikerplantage in de jaren zestig werden verdreven, zich met instemming van de overheid in dit gebied hadden gevestigd. In 2008 heeft Illovo Sugar, met steun van een lokale, traditionele autoriteit en de districtscommissaris, deze grond opgeëist. Van de zestig verjaagde dorpelingen, hebben 43 compensatie gezocht. Tot op heden hebben ze niets ontvangen, constateren de onderzoekers.
Illovo Sugar deelt mee dat er sinds enkele maanden nieuwe richtlijnen over landgebruik te raadplegen zijn op hun website. Het bedrijf geeft aan binnenkort een online kaart te publiceren waarop probleemgebieden in kaart zijn gebracht.
Dubieus of duurzaam?
Terug naar de kruidnoten. Bevatten deze nu dubieuze rietsuiker uit Malawi? “Omdat de suikerketen niet transparant is, is zo’n specifieke link lastig te bewijzen”, zegt Sanne van der Wal medeauteur van het rapport en onderzoeker bij SOMO. “Maar je kunt evenmin uitsluiten dat er géén omstreden rietsuiker in zit. Ook suikerrietplantages in veel andere landen kampen met landconflicten en beroerde werkomstandigheden.”
Nadat SOMO rondvraag deed bij de supermarkten in Nederland, bleek Plus de enige die om duurzaam gecertificeerde rietsuiker vraagt bij producenten van hun huismerkproducten, alhoewel het bedrijf ook duidelijk maakte dat het nog work in progress is. Albert Heijn, Jumbo en Aldi hebben geen specifiek beleid rond rietsuiker. Lidl gaf sowieso geen antwoorden op vragen over de herkomst.
“De supermarktbranche committeert zich wel om honderd procent duurzaam gecertificeerde palmolie in te kopen”, zegt Van der Wal. “Maar voor duurzame rietsuiker is er nog beduidend minder animo.” Wereldwijd is slechts 4,5 procent van de suiker duurzaam gecertificeerd, bij cacao is dat 15 tot 20 procent.
Nu het geknoei met de suikers publiek bekend is, kun je je afvragen of de Groene Sint – de goedheiligman die eerder duurzame cacao vroeg voor zijn chocoladeletters en zo de keten wist te verduurzamen – zich niet eens achter de oren moet krabben. Wordt het geen tijd dat hij zijn suikergoed eens onder de loep neemt?
Uitzonderingen op de regel
Op de bewering dat er niet naar de herkomst van suiker wordt gevraagd, gelden een paar uitzonderingen. Een medewerker van een raffinaderij vertelde SOMO dat sommige van hun klanten geen suiker uit Cuba willen, of andere gebieden die politiek gevoelig liggen. Bij een andere raffinaderij noemden ze Coca Cola en PepsiCo die alleen rietsuiker van gecertificeerde plantages willen. Deze twee Amerikaanse bedrijven hanteren bovendien een anti-landroof beleid. Coca Cola maakt eveneens zijn top drie van directe rietsuikerleveranciers publiek bekend.
