Film We Come As Friends: ‘Het is goed dat je verwarring voelt’

Filmmaker Hubert Sauper doorkruiste Sudan in een zelfgebouwd vliegtuigje. Met zijn gammele machine, de ‘Sputnik’, reisde hij langs afgelegen Sudanese dorpen, het grootkapitaal van een Chinees oliebedrijf en de weldoenerdrift van de Verenigde Naties. Zijn vlucht legt de pijnlijke relatie bloot tussen de Sudanese burgeroorlog en het geopolitieke getouwtrek om olie.

Sauper, bekend van het Oscar-genomineerde ‘Darwin’s Nightmare’, laat in zijn films het beeld voor zichzelf spreken. Gedetailleerde informatie laat hij liever achterwege. En spreken doet het beeld zeker in ‘We Come As Friends’. Kolonialisme komt akelig dichtbij. We zien Westerse zakenmannen die de investeringsmogelijkheden van het door oorlog verscheurde Zuid-Sudan bejubelen. We zien een Amerikaanse missionaris die naakte kinderen naar christelijk deugdelijkheid aankleed en Zuid-Sudan gekscherend ‘het nieuwe Texas’ noemt. We zien een ongeletterd dorpshoofd dat 600 duizend hectare grond heeft verpacht aan een Amerikaanse multinational voor een paar duizend dollar. Beelden die beklijven, walging oproepen en de kijker achterlaten met een gevoel van machteloosheid.

In uw film legt u niet uit met wie u spreekt of waar en wanneer gebeurtenissen plaatsvinden. Ook gebruikt u citaten uit het koloniale verleden bij beelden van hedendaags Sudan. Waarom heeft u voor deze insteek gekozen?
‘Interessant dat je begint met tijd en ruimte. Dat is namelijk wat kolonialisme is: de claim om over tijd en ruimte te heersen. Ik heb inderdaad bewust informatie over plaatsen en tijdstippen weggelaten. Het verhaal dat ik vertel is namelijk universeel. Er is bijvoorbeeld een scène in de film waarin een krijgsheer het nationale volkslied is vergeten. Deze krijgsheer wil Westerse financiële hulp. Hij zegt: “wij zijn dom en jullie slim. We hebben jullie nodig.” Hij is een product van het kolonialisme. Natuurlijk, ik had zijn naam kunnen noemen, maar dat zou bullshit zijn. Het gaat namelijk om het grotere plaatje.’

Maar als kijker leer ik in uw film weinig over politieke ontwikkelingen in Sudan. Ik zie misselijkmakende beelden van soldaten die elkaar vermoorden, maar er wordt niet verteld waarom ze aan het moorden zijn geslagen.
‘Dat is archiefbeeld. Heb je de film wel gezien?’

Ik heb de film gezien. U kiest er in ieder geval voor om deze beelden te gebruiken, zonder erover uit te wijden.
‘Omdat het altijd dezelfde bullshit is. Het maakt niet uit of het Tsjaad is, de Centraal Afrikaanse Republiek of Sudan. Een president zegt: olie is van ons en niet van hen en daarom moeten we vechten. Ik wil mijn films niet volstoppen met technocratische data. Dat is te comfortabel. Het is goed dat je verwarring voelt. Onbegrip. Daardoor ga je zelf zoeken. Goede kunst is iets wat je niet gelijk begrijpt, zodat je er meer vanaf wilt weten.

Veel mensen reageren agressief omdat ik informatie over Sudan weglaat. Maar dat is angst. Mensen willen meer informatie. We willen omringd worden met Wikipedia-feiten. We willen een oorlogsverslaggever die ons uitlegt wat er in een Afrikaans dorp gebeurt. Maar dat is kolonialisme. Het idee dat wij de specialisten zijn, de situatie begrijpen en vrede schenken aan deze donkere mensen. Dat wilde ik weglaten.’

Het is dus een algemeen verhaal over kolonialisme. Wat heeft u doen besluiten om specifiek in Sudan te filmen?
‘Het gaat om de universele boodschap. Sudan is representatief voor het verhaal dat ik wil vertellen. Een liefdesverhaal dat zich in Parijs afspeelt gaat ook niet per sé over Parijs, maar eerder over universele gevoelens. Sudan is het meest recente geval waarbij buitenstaanders arriveren om grenzen te trekken. Wat we in Sudan waarnemen is een echo van de geschiedenis. Dat gaat niet alleen over de opdeling van een land, maar over de lange geschiedenis van bloed en vernieling die het symboliseert. Daarnaast heeft Sudan een specifieke koloniale geschiedenis. Duizenden jaren geleden werd het al gekoloniseerd door Egyptische farao’s. Sindsdien is er eigenlijk niets veranderd. Iedereen heeft geprobeerd om het te koloniseren. Van de Romeinen en de Grieken, tot vandaag de dag Chinezen en Amerikanen.’

De film heet ‘We Come As Friends’. In de documentaire zien we verschillende ‘vrienden’: Chinese zakenlui, Texaanse missionarissen, VN-vredesmilitairen. Wat voor vriendschappen zijn dit?
‘Uiteindelijk willen ze allemaal hetzelfde. Ze komen als vrienden, maar willen meer dan ze kunnen krijgen. Ook hebben ze allemaal de oppervlakkige gedachte dat ze niet alleen profiteren, maar ook iets teruggeven. Dat is nou juist het probleem. “Ik wil dat jij gelukkig bent, maar wel op de manier die ik denk dat goed is.”

In totaal wordt er een paar miljard vanuit de Verenigde Staten en de Europese Unie in ontwikkelingshulp in Sudan geïnvesteerd. Daarnaast komt er nog een paar miljard bij om boorrechten voor olie te bemachtigen. Geld dat door lokale krijgsheren wordt gebruikt om het land overhoop te halen. Laten we zeggen dat we 10 miljard dollar geven om ‘als vrienden te komen’. Als je dat vergelijkt met de 600 miljard dollar aan olie die in de grond ligt.  Het verschil tussen die bedragen is zo gigantisch. Alsof je een bosje bloemen geeft aan een oud vrouwtje om haar huis van haar over te kopen.’

Een belangrijk onderdeel van de film is uw transportmiddel: een zelfgebouwd blikken vliegtuigje. Hoe is het idee hierachter ontstaan?
‘Eén van die dingen die de strijd om tijd en ruimte het beste weergeeft is een vliegtuig. Ik gebruik het als metafoor voor het kolonialisme. Een vliegtuig is de machine van de blanke man die het zwarte continent penetreert. Een symbool van technologische superioriteit. Vliegtuigen lossen bommen, maar ook rijstzakken. Ze brengen vernieling, maar zijn dus ook onderdeel van onze verlossingspsychologie om Afrika te helpen.’

Toch lijkt uw Sputnik niet echt een symbool van superioriteit.
‘Dat is ook het  idee erachter. Een cliché gebruiken en het omkeren. Een vliegtuig symboliseert alles wat ik net benoemde, maar mijn vliegtuig juist niet. Hij ziet er belachelijk uit. Het is een soort riksja. Toen we landden kwamen mensen lachend aanrennen. Kinderen waren aan het gillen. We waren net een circus. Het hielp ons eigenlijk om vrienden te maken. Maar in die andere wereld, die van militairen, waren we niet grappig. Daar werden we als probleem gezien.  We werden zelfs gearresteerd.

Ik wist dat dit onderdeel van de overeenkomst was. Je moet jezelf blootgeven aan de wereld om die te kunnen begrijpen. We zijn vanuit Frankrijk naar Sudan gevlogen en overal waar we kwamen was het onrustig. In Libië zaten we een maand op de grond en werden we praktisch gegijzeld. Toen beseften we dat, om het te overleven, we mee moesten gaan in hun protocollen. Dus plakte ik vier sterren op mijn kist en begon ik een pilootuniform te dragen. We werden onderdeel van de bullshit. Pas toen werden de militairen aardiger. Ze begrepen de dubbele lading niet. We lachten ons kapot.’